Zioła w ogrodzie. Jak uprawiać zioła przyprawowe i jak je wykorzystać

Wiele ziół jest nie tylko zdrowych, ale też dodaje smak i aromat potrawom. Niektóre z nich są na tyle popularnymi roślinami, że zapominamy o ich prozdrowotnych właściwościach. Tymczasem np. natka pietruszki czy koperek zawierają w 100 g więcej witaminy C niż cytryna! Mają też inne korzystne dla zdrowia właściwości.

licencja: CC BY-SA 3.0, CC BY-SA 4.0

Poza tymi najbardziej „swojskimi” roślinami, dużą grupę stanowią zioła przyprawowe wiązane z regionem Morza Śródziemnego, takie jak tymianek, bazylia czy oregano. One również mają sporo korzyści cennych dla zdrowia, a do tego idealnie podkreślają smak wielu potraw. Wiele z nich nadaje się znakomicie do uprawy w polskich ogrodach, a niektóre mają nawet rodzime gatunki (jak np. tymianek).

Z drugiej strony, są takie rośliny, które kojarzymy głównie z leczniczym wykorzystaniem, jak mięta, melisa czy szałwia, a tymczasem są one również bardzo dobrym dodatkiem do różnych dań, napojów czy koktajli.

Wśród wymienionych niżej roślin są i zioła wieloletnie, i jednoroczne oraz takie, które teoretycznie są wieloletnie, ale nie są odporne na mróz, można je jednak przezimować. Wszystkie są łatwe w uprawie i możliwe do wykorzystania na co dzień, jako dodatek do potraw. Dostarczają witamin i minerałów, większość z nich wspomaga też trawienie – dodając ich do jedzenia korzystamy więc potrójnie, bo i wzbogacamy smak, i wartości odżywcze potraw, a w dodatku minimalizujemy ryzyko wystąpienia problemów trawiennych.

Oczywiście poszczególne rośliny mają także szersze spektrum działania. Wiele z tych ziół można też wykorzystać do przygotowania leczniczych naparów. Większość wykorzystuje się też w kosmetyce (w domowych warunkach można je wykorzystywać do kąpieli lub płukanek). Z niektórych pozyskuje się też olejki eteryczne o bardzo skoncentrowanych właściwościach. Są one stosowane w lecznictwie, kosmetyce, aromaterapii. Można z nich korzystać również w domu, choć trzeba je kupić, bo samodzielnie wytworzenie jest praktycznie niemożliwe.

Zioła z ogrodu najlepiej wykorzystywać świeże. Warto wiedzieć, że najwięcej smaku i aromatu z nich uzyskamy, dodając je do potraw pod koniec gotowania. Odwrotnie jest z ziołami suszonymi – te dodaje się na początku. Zioła suszone i świeże można również łączyć. Uzyskuje się wtedy najbogatszy smak i zapach.

Zioła z ogrodu można także suszyć. Pamiętajmy, żeby to robić w suchym, przewiewnym i koniecznie zacienionym miejscu. Zioła suszy się rozłożone, np. na płótnie, stole itp. lub związane w pęczki, zawieszone „do góry nogami”.

Uprawiając zioła w ogrodzie można je sadzić na osobnych rabatach ziołowych lub wśród warzyw – to najczęściej spotykane rozwiązanie. Jednak są to tak ładne rośliny, że równie dobrze mogą stanowić element rabaty kwiatowej. W takim przypadku jednak trzeba stosować ekologiczne nawozy oraz środki ochrony rośliny (naturalne lub przeznaczone dla roślin jadalnych). Warto wiedzieć, że wiele ziół jest bardzo miododajnych (np. lebiodka, tymianek, melisa). Większość ziół doskonale czuje się też na słonecznych skalniakach.

Wszystkie opisane zioła równie dobrze można uprawiać w doniczkach na tarasach i balkonach, a także na domowych parapetach. Trzeba jednak spełnić ich podstawowe wymagania uprawowe, szczególnie dotyczące zapotrzebowania na światło, co w domowych warunkach bywa trudniejsze. Na zioła należy przeznaczyć parapet okna wychodzącego na południe lub wschód.

Oto 15 ziół przyprawowych o zdrowotnych właściwościach – przedstawiamy ich podstawowe właściwości oraz wymagania uprawowe.

Bazylia szturmem zdobyła nasze stoły i jest obecnie jedną z bardziej popularnych przypraw. Często można ją spotkać w doniczkach (bywa nawet w marketach), z powodzeniem można ją także uprawiać w ogrodzie, gdzie mamy szansę doczekać się bardziej okazałych roślin.

Bazylia ma bardzo wiele gatunków i odmian o różnych kolorach i wielkości liści (a także całych roślin), występują też pewne różnice w aromacie i smaku. Najbardziej popularna jest bazylia pospolita (_Ocimum _basilicum), jednak wszystkie są pyszne i zdrowe. Bazylia działa korzystnie przede wszystkim na układ pokarmowy, ale pomaga także przy przeziębieniach. Duże dawki mają działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Świeże, zgniecione rośliny można stosować na rany (przyspiesza gojenie).

Bazylię można posiać w marcu-kwietniu na rozsadę w domu lub w maju do gruntu. Bez trudu kupimy ją też w doniczce. Ta roślina jest wrażliwa na mróz, dlatego ważne jest, żeby sadzić ją w ogrodzie po połowie maja, kiedy mija ryzyko przymrozków. Bazylia potrzebuje żyznej i próchniczej ziemi, najlepiej lekko kwaśnej i solidnie zasilonej kompostem. Podłoże powinna mieć stale wilgotne (ale bez stojącej wody). Miejsce dla bazylii powinno być ciepłe, słoneczne i zaciszne.

Uwaga: pamiętajmy, żeby nie zrywać pojedynczych liści, ale ścinać końcówki pędów. Dzięki temu roślina nie ogołoci się z liści, ale będzie ładnie rozkrzewiać.

Cząber to aromatyczna przyprawa i pożyteczne zioło. Nie jest ono bardzo popularne, ale warto na nie zwrócić uwagę, tym bardziej, że najcenniejsze są jego młode pędy, o które najłatwiej przy własnej uprawie. Cząber działa m.in. rozkurczowo, przeciwbólowo, poprawia trawienie, ma też działa wykrztuśne i odkażające (zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie). Ponadto jest znakomitą i dość wszechstronną przyprawą o lekko pikantny smaku. Jest bardzo popularny w kuchni bałkańskiej (to podstawa mieszanki przypraw zwanej czubrica). Pasuje do wielu potraw i sałatek, mięs i warzyw oraz strączkowych.

Uprawia się i stosuje dwa gatunki cząbru – ogrodowy i górski. Mają zbliżone właściwości i wymagania, ale ogrodowy jako roślina jednoroczna, a górski – wieloletnia (w gruncie wymaga zabezpieczenia przed mrozem). Nasiona cząbru sieje się w drugiej połowie kwietnia. Ważne, żeby tylko minimalnie były przykryte ziemią, bo do kiełkowania potrzebują światła. Poza tym cząber potrzebuje maksimum słońca i przepuszczalnej, wapiennej ziemi. Bardzo dobrze znosi suszę.

licencja CC BY-SA 4.0

Przyprawa znana jako estragon to botanicznie bylica draganek (Artemisia dracunculus). Jest bardzo popularna w kuchni francuskiej, ale nie tylko. Jest polecamy n.in. do różnych kiszonek, popularny jest też ocet estragonowy. Świeży lub suszony pasuje do wielu potraw. Jako zioło estragon ma działanie rozkurczowe, żółciopędne, wspomagające trawienie oraz wykrztuśne. Ma też właściwości grzybo- i bakteriobójcze. Stosuje się go też w kosmetyce (np. do pielęgnacji włosów, skóry trądzikowej i łojotokowej).

Estragon może osiągać spore rozmiary (do 1 m wys.) i jest wieloletni, choć nie jest w pełni odporny na mróz, wymaga zabezpieczenia na zimę. Sadzonki estragonu najwygodniej jest kupić lub uzyskać przez podział kępy (estragon tworzy podziemne rozłogi). Wymaga miejsca słonecznego i zacisznego, z żyzną ziemią o odczynie zbliżonym do obojętnego lub zasadowego. Podłoże powinno być wilgotne, ale nie mokre.

Kolendra jest jedną ze starszych roślin przyprawowych, jednak w Polsce zdobywa popularność powoli. Częściej używamy jej owoców niż świeżych liści, jednak warto się również nimi zainteresować, szczególnie jeśli lubimy kuchnię azjatycką lub arabską (ale i w różnych innych daniach się przyda). Kolendra jest częścią mieszanki przyprawowej curry. Kolendra (owoc) pomaga przede wszystkim w problemach trawiennych i dolegliwościach żołądkowych, ale jest też stosowana w leczeniu przeziębienia i reumatyzmu.

Nasiona kolendry sieje się wprost do gruntu w drugiej połowie kwietnia (na zbiór owoców) lub w lipcu-sierpniu – jeśli chcemy uzyskać tylko liście. Owoce zbiera się w pełni dojrzałe i suszy, liście można jeść świeże, gotowane lub suszone. Kolendra potrzebuje słonecznego, ciepłego i zacisznego miejsca, z przepuszczalną ziemią. Źle znosi nadmiar wilgoci i ciężkie podłoże. Jeśli posialiśmy kolendrę wiosną, a nie zależy nam na owocach, tylko liściach – usuwajmy na bieżąco kwiatostany.

Łagodny smak i przyjemny zapach koperku docenia większość z nas. Świeże listki są popularnym dodatkiem do wielu potraw, a bez suchych łodyg i baldachów trudno wyobrazić sobie kiszone ogórki. Wszystkie części kopru zawierają cenne sole mineralne, a także witaminy. Napar z tej rośliny działa m.in. uspokajająco i nasennie, łagodzi problemy trawienne, działa też korzystnie na skórę.

Koperek można siać od połowy kwietnia do późnej jesieni (na zbiór wiosenny). Warto to robić co kilka tygodni, żeby zapewnić sobie stale świeże liście i pędy. Ta roślina musi mieć słońce oraz żyzną i w miarę wilgotną ziemię. Jest jednoroczna i nie jest odporna na mróz (ale nasiona mogą zimować w gruncie).

Lubczyk to roślina, która może zastąpić gotowe mieszanki przyprawowe typu „maggi”, bo jego smak i aromat jest niemal identyczny, ale w pełni naturalny. Jako zioło wykorzystuje się przede wszystkim korzeń lubczyku (pomaga m.in. przy nieżytach dróg moczowych, chorobach nerek i bólach menstruacyjnych, jest stosowany także w kosmetyce), ale również liście są zdrowe. Kiedyś stosowano lubczyk jako afrodyzjak i wierzono, że przynosi szczęście w miłości.

Lubczyk jest okazałą rośliną (może dorastać nawet do 2 m wys.), a jego przypominające seler liście tworzą ładne kępy. Lubczyk można uprawiać z nasion. Sieje się je wiosną na rozsadę lub w sierpniu do gruntu (wyrosną wiosną). Od wiosny można kupić też jego sadzonki i jest to zdecydowanie łatwiejsza metoda. Lubczyk lubi słońce, ale może też rosnąć w lekkim cieniu. Potrzebuje żyznej, próchniczej i wapiennej ziemi. Młode rośliny trzeba regularnie podlewać, starsze radzą sobie z przejściową suszą. Lubczyk jest wieloletni i odporny na mróz.

Przyprawa, którą znamy pod nazwą majeranek gatunek lebiodki, czyli lebiodka majeranek (Origanum majorana). Pochodzi z rejon Morza Śródziemnego, ale jej miejsce w polskiej kuchni jest dobrze ugruntowane (wielu nie wyobraża sobie grochówki czy żurku bez właśnie majeranku). Majeranek należy do ziół wspomagających trawienie, ale ma też działanie uspokajające, pomaga także przy przeziębieniach i katarze. Ma działanie antyseptyczne (pomaga w gojeniu ran, uszkodzeń jamy ustnej, bólu gardła).

Majeranek można posiać w marcu na rozsadę lub od połowy kwietnia do gruntu. Sadzonki, czy to samodzielnie przygotowane, czy kupione, sadzi się po połowie maja, bo roślina nie jest odporna na mróz. Dlatego w Polsce uprawia się ją jako roślinę jednoroczną (w cieplejszym klimacie występują i odmiany jednoroczne i wieloletnie). Majeranek musi mieć słońce i zaciszne miejsce, z próchniczą, przepuszczalną ziemią, koniecznie wapienną. Dobrze ją zasilić kompostem.

Melisa słynie z kojących i uspokajających właściwości, a do tego ma przyjemny smak i cytrynowy zapach. Pomaga w bezsenności, stanach lękowych, bólach głowy, rozstrojach żołądka, jest wykorzystywana też w kosmetyce (działa łagodząco na skórę). Jej świeże liście, młode pędy oraz kwiaty można wykorzystywać również kulinarnie, najlepiej jako dodatek do sałatek (np. zamiast egzotycznej trawy cytrynowej).

Melisa należy do roślin, które „same rosną”. Można ją posiać w marcu-kwietniu na rozsadę w domu lub w maju wprost do gruntu. Najłatwiej jednak rozmnaża się przez podział kłączy, można więc zdobyć fragment od znajomego ogrodnika. Melisę można kupić też w doniczce i przesadzić do ogrodu. Melisa może rosnąć w słońcu lub półcieniu, najlepiej na próchniczej ziemi (ale radzi sobie na różnej). Młode rośliny trzeba regularnie podlewać, starsze znoszą czasowy niedobór wody. Melisa w ogrodzie jest wieloletnia i odporna na mróz (jedynie uprawiana doniczkach na balkonach nie zawsze zimuje)

Mięta ma sporo gatunków. Do najbardziej popularnych należy mięta pieprzowa, ale jest też np. mięt zielona, długolistna, polej. Wiele gatunków rośnie dziko w Polsce. Miętę doskonale kojarzymy jako zioło wykorzystywane w kosmetyce (pasty i płyny do zębów), a także pierwszą pomoc przy dolegliwościach żołądkowych. Znajdujący się w niej mentol ma dość wszechstronne działanie, w tym rozkurczowe, przeciwbakteryjne i łagodzące ból. Mięta działa także uspokajające.

Miętę warto wykorzystywać na co dzień w kuchni jako dodatek do różnych potraw, albo pijać z niej herbatę.

Jest wyjątkowo łatwa w uprawie, w sprzyjających warunkach może się nawet nadmiernie rozrastać (tworzy podziemne rozłogi).

Mięta jest dość trudna do uzyskania z nasion, lepiej postarać się o jej gotową sadzonkę (można kupić te rośliny w doniczkach) lub fragment kłącza od zaprzyjaźnionego ogrodnika. Mięta jest łatwa w uprawie. Lubi słońce, ale chętnie też rośnie w półcieniu. Koniecznie musi mieć wilgotną ziemię, najlepiej żyzną i o obojętnym lub lekko zasadowym odczynie. Mięta jest wieloletnia, a rodzime gatunki są odporne na mróz, jednak pojawiają się w sprzedaży również bardziej egzotyczne, które niekoniecznie przezimują w gruncie.

Oregano najczęściej kojarzymy ze śródziemnomorskimi ziołami, ale to rodzima roślina o botanicznej nazwie lebiodka pospolita (Origanum vulgare). Ma jednak sporo odmian oraz kilka innych gatunków różniących się nieco aromatem, a także wyglądem liści oraz odpornością na mróz. Lebiodka jest także nazywana dzikim majerankiem.

Oregano dostarcza witamin (m.in. C, A, E, K, B9 czyli kwasu foliowego) oraz m.in. magnezu i żelaza. Jego największą zaletą jest olejek eteryczny o właściwościach przeciwutleniających, przeciwbakteryjnych i przeciwgrzybiczych. Ziele lebiodki pomaga w leczeniu stanów zapalnych układowego oddechowego, pomaga w trawieniu, ma działanie rozkurczowe.

Oregano można wiosną wysiać na rozsadę lub kupić w doniczce. Ta roślina musi mieć słońce, a także przepuszczalną ziemię. Nie musi być żyzna, może być nawet piaszczysta lub kamienista. Lebiodka nie znosi nadmiaru wody i dobrze radzi sobie z suszą. Lebiodka pospolita jest wieloletnia i odporna na mróz, ale ma wiele odmian, które mogą być bardziej wrażliwe. Zwróćmy ma to uwagę, kupując ją.

Pietruszka naciowa jest łatwa w uprawie, a jednocześnie to jedna z bardziej popularnych i uniwersalnych przypraw. Zawiera sporo witaminy C, kwasu foliowego oraz żelaza, działa m.in. korzystnie na układ trawienny i moczowy. Warto wiedzieć, że świeża skutecznie odświeża oddech, warto ją więc dodawać do potraw z czosnkiem.

Pietruszkę można posiać już w marcu-kwietniu oraz lipcu i sierpniu. Zwróćmy uwagę, żeby wybrać odmianę naciową, a nie korzeniową (jest bardziej wymagająca i ma mniej smaczne liście). Można kupić także gotowe sadzonki. Bardzo efektowne (i smaczne) są odmiany o kędzierzawych liściach. Pietruszka musi mieć dużo światła oraz wilgotną ziemię (szczególnie nie można przesuszyć kiełkujących roślin), poza tym nie ma szczególnych wymagań. Jeśli jednak uprawiamy ją z nasion, trzeba uzbroić się w cierpliwość, bo długo kiełkuje. Pietruszkę w Polsce uprawia się głównie jako roślinę jednoroczną, choć zdarza się, że zimuje.

Rozmaryn lekarski jest bardzo ładnym i aromatycznym krzewem o wiecznie zielonych liściach. W cieplejszym klimacie można z niego nawet formować żywopłoty. W Polsce ma problemy z przetrwaniem zimy na zewnątrz, ale dobrze zimuje w doniczkach w domu. A warto go mieć, że względu na liczne zalety. Rozmaryn m.in. poprawia apetyt, łagodzi dolegliwości trawienne wspomaga produkcję żółci, działa uspokajająco i rozkurczowo, poprawia pamięć i koncentrację, pomaga przy przeziębieniach, kaszlu i katarze, zewnętrznie pomaga też przy problemach ze skórą i włosami, a także nadmierną potliwością.

W kuchni rozmaryn jest świetnym dodatkiem do wielu potraw (mięs, ryb, zapiekanek).

Rozmaryn wygląda w ogrodzie bardzo atrakcyjnie. Na lato można go wkopać do gruntu, a przed zimą przenieść do doniczki. Może też cały sezon spędzić w donicy na tarasie. Rozmaryn koniecznie musi mieć słońce. Wymaga w miarę żyznej ziemi (najlepiej z dodatkiem kompostu), która koniecznie musi być przepuszczalna, bo nie znosi nadmiaru wody. Podlewa się go umiarkowanie (w gruncie podczas przedłużającej się suszy, w doniczce – żeby podłoże całkiem nie przeschło).

Szałwia ma mnóstwo gatunków, ale ziołem jest tylko szałwia lekarska. Ma ona też ozdobne odmiany, o barwnych liściach (np. odmiany Tricolor, Argenteovariegata). Szałwia zawiera m.in. sporo witamy B1, PP oraz A oraz olejki o cennym składzie. Ma działanie bakteriobójcze i przeciwzapalne (stosuje się ją m.in. do płukania gardła i jamy ustnej), pomaga w problemach skórnych, ogranicza pocenie się, ale też łagodzi zmęczenie, dolegliwości reumatyczne, poprawia trawienie, hamuje biegunkę, obniża poziom cukru we krwi.

Liście szałwii są aromatyczną przyprawą, stosowaną m.in. w kuchni włoskiej, ale nie tylko. Pasuje do dań z ziemniakami, ale też np. mięs i kapust.

Szałwia jest półkrzewem, który można w Polsce uprawiać w gruncie, ale na zimę wymaga okrycia. Jej nasiona można posiać w marcu-kwietniu na rozsadę. Jednak roślina najlepiej rozmnaża się z sadzonek pobranych z dorosłych roślin i najlepiej gotowe sadzonki po prostu kupić. Szałwia dorasta do ok. 50 cm wys., ale jest dość szeroka, bo jej gałązki rozkładają się na boki. Musi mieć słońce i w miarę żyzną ziemię, która będzie przepuszczalna i wapienna (dobrze czuje się np. w towarzystwie lawendy). Dobrze znosi przejściową suszę, gorzej – nadmiar wody.

Szczypiorkiem często nazywa się liście cebuli („gruby szczypiorek”). Jest jednak też roślina zwana oficjalnie czosnkiem szczypiorkiem (Allium schoenoprasum), a potocznie – po prostu szczypiorkiem („cienki szczypiorek”). I to jej dotyczy ten opis. Szczypiorek dostarcza m.in. witaminy C, B2, K, minerałów, a także karotenu i luteiny. Pomaga obniżyć ciśnienie, przyspiesza trawienie i poprawia apetyt. Najczęściej jada się go na surowo.

Liście szczypiorku tworzą ładne, gęste kępy, w maju-czerwcu kwitną na fioletowo (kwiaty również są jadalne). Szczypiorek można posiać w marcu-kwietniu lub lipcu-sierpniu. Bez trudu kupimy też sadzonki. Można go uprawiać w słońcu lub półcieniu, najlepiej na ziemi nawiezionej kompostem. Jego liście można ścinać od bardzo wczesnej wiosny do większych mrozów. Szczypiorek jest wieloletni.

Z tymiankiem jest pewne zamieszanie związane z nazwą. Jako tymianek określa się najczęściej określa się tymianek właściwy, czyli macierzankę tymianek (Thymus vulgaris), rosnący w regionie Morza Śródziemnego. Jednak i rodzime macierzanki należą do tego samego rodzaju Thymus, czyli tymianek.

Te rośliny mają wiele gatunków, o zbliżonych właściwościach. Pomagają m.in. na kaszel, działają relaksująco, odkażająco, przeciwbakteryjnie, wspomagają proces trawienia. Wykorzystuje się je także w kosmetyce. Jako przyprawa tymianek pasuje do bardzo wielu dań, sałatek itp. Dobrze komponuje się nawet z miodem (bardzo ceniony jest też miód tymiankowy).

Wszystkie tymianki potrzebują słońca oraz przepuszczalnej, nawet piaszczystej ziemi. To rośliny wieloletnie, ale ich odporność na mróz jest bardzo zróżnicowana. Gatunki rodzime (macierzanka piaskowa i zwyczajna) zimują bez problemu, natomiast odmiany tymianku właściwego nie są odporne na mróz (choć zdarza się, że przetrwają lekka zimę; można je zimować w chłodnym pomieszczeniu).