Pachnotka: roślina jadalna i ozdobna. Jak ją uprawiać i wykorzystać

Pachnotka zwyczajna, zwana tez pachnotką bazyliowatą lub krzewiastą (Perilla frutescens) to jeszcze mało znana u nas roślina, ale warto na nią zwrócić uwagę, bo ma sporo zalet. Pochodzi z Azji, gdzie pierwotnie rosła u podnóży Himalajów, a obecnie występuje na znacznie większym obszarze. Pojawia się także w Europie i USA.

Pachnotka jest uprawiana jako roślina ozdobna, ale to także roślina jadalna, ceniona w kuchni azjatyckiej. Wykorzystywane są jej liście i pędy, a z nasion pachnotki produkuje się olej (olej perilla).

Pachnotka dorasta do ok. 60-90 cm wysokości. Ogólnym pokrojem może się kojarzyć z pokrzywą, ale jest bardziej krzaczasta. Jej pędy są gęsto pokryte dość dużymi, lekko kędzierzawymi liśćmi. Poza odmianami o zielonych liściach, są także pachnotki o liściach i pędach ciemnobordowych, a także zabarwionych na czerwono.

Wyhodowano także wiele mieszańców o liściach pokrytych kolorowymi wzorami. Do złudzenia przypominają one popularne koleusy Blumego, a niektóre z nich – rzeczywiście są krzyżówką koleusa i pachnotki. Kwiaty pachnotki są drobne, białe lub różowe i raczej nie mają walorów ozdobnych. Można je ścinać, dzięki czemu roślina będzie miała dłużej ładne liście.

Pachnotka jest krótkowieczną rośliną – najczęściej uprawia się ją jako jednoroczną (może przetrwać dłużej, ale nie jest długowieczna, nie jest też odporna na mróz).

Pachnotka nie jest rośliną wymagającą. Można ją uprawiać zarówno w gruncie, jak i większych donicach. Pachnotka potrzebuje żyznej i koniecznie przepuszczalnej ziemi. Najlepiej rośnie w słońcu, choć zniesie też półcień (ale wtedy jej pędy mogą się wyciągać).

Pachnotkę warto regularnie podlewać, ale woda nie powinna zalegać wokół korzeni. Jeśli uprawiamy tę roślinę ze względu na kolorowe liście, dobrze jest zasilać ją nawozami potasowymi. Natomiast jeśli zamierzamy wykorzystać ją kulinarnie, do nawożenia stosujmy kompost lub biohumus.

Pachnotkę można rozmnażać z nasion, wysianych wczesną wiosną na rozsadę. Nasion nie należy przykrywać ziemią, bo do kiełkowania potrzebują światła. Trzeba im też zapewnić stosunkowo wysoką temperaturę – ok. 20ºC i wilgotne podłoże. Doniczki można nakryć folią, ale trzeba uważać, żeby kiełki się nie zaparzyły. Również sadzonki muszą mieć jasno i ciepło (wymagają pikowania), a do gruntu wysadza się je po połowie maja, kiedy minie ryzyko przymrozków.

Jest też inny sposób rozmnożenia pachnotki. Jeśli mamy już roślinę, na zimę przesadzamy ją do doniczki i zabieramy do jasnego, najlepiej chłodnego pomieszczenia. Wiosną z rośliny pobieramy sadzonki – ścinamy górne fragmenty pędów. Ukorzeniamy je w wodzie lub bezpośrednio w doniczkach z wilgotną ziemią (również tu trzeba zadbać o temperaturę ok. 20ºC). Z zeszłorocznej rośliny już raczej nie będzie pożytku, ale sadzonki powinny się przyjąć bez problemu.

W ogrodzie i na balkonie pachnotkę wykorzystujemy jako roślinę ozdobną. Jej kolorowe liście ładnie komponują się z kwiatami i trawami. Można z nich też tworzyć wyższe obwódki rabat czy niskie, sezonowe żywopłoty, oddzielające grządki itp. Pachnotkę można uprawiać zarówno wśród kwiatów i roślin ozdobnych, jak i wśród warzyw.

Pachnotka jest popularną rośliną w kuchni azjatyckiej. Ma przyjemny zapach, który może kojarzyć się z miętą i melisą oraz ciekawy smak, opisywany, jako bogaty i pełen smaku umami. Niektórzy dopatrują się w jej smaku i aromacie podobieństwa do bluszczyku kurdybanka, innym kojarzy się z cynamonem i kolendrą.

Sprawdź: Jakie właściwości ma bluszczyk kurdybanek i jak go jeść

UWAGA: Kulinarnie jest ceniona przede wszystkim odmiana pachnotki Perilla frutescens var. crispa, zwana też po japońsku shiso, a po angielsku - beefsteak plant. Jeśli chcemy jeść wyhodowaną pachnotkę, najlepiej zdecydować się na podstawowe odmiany tej rośliny. Odmiany ozdobne czy mieszańce z koleusem nie zaszkodzą, ale mogą nie mieć walorów smakowych pachnotki. Zawsze jednak uważajmy, jeśli jako jadalne chcemy wykorzystać rośliny uprawiane i sprzedawane jako ozdobne - do ich uprawy mogły być wykorzystane szkodliwe środki chemiczne, które dla roślin ozdobnych są dopuszczone, ale nie są przeznaczone do spożycia.

Jadalne są liście i młode pędy pachnotki. Można je jeść na surowo lub po obgotowaniu, np. dodawane do sałatek. Na Dalekim Wschodzie liście są stosowane także do zawijania niektórych potraw, a czerwone odmiany – również do barwienia żywności. Liście można także smażyć, marynować i kisić.

Wykorzystuje się również pędy kwiatowe – młode jako jadalną ozdobę potraw, starsze są jadane po opieczeniu. Jako przyprawa używane są również nasiona pachnotki, często w wersji sproszkowanej (używa się ich w szczególności do doprawiania pikli, miso oraz tempury, są także składnikiem „przyprawy siedmiu smaków” - shischimi). Jednak nasiona pachnotki mają jeszcze jedno ważne zastosowanie.

Z nasion pachnotki tłoczy się olej. Ma on dość wszechstronne zastosowanie, bo jest wykorzystywany w rzemiośle (np. przy wyrobie lakierów, farb, atramentów), a także do impregnacji tkanin. Jednak olej z pachnotki oraz olejek eteryczny znajduje także zastosowanie lecznicze, a przede wszystkim kosmetyczne. Występuje on także pod nazwą: olej perilla lub olejek perilla.

Olej z pachnotki jest przeznaczony przede wszystkim do pielęgnacji cery dojrzałej. Jest bogaty m.in. w przeciwutleniacze, działa wygładzająco i ujędrniająco, rozjaśnia przebarwienia, łagodzi i tonizuje podrażnienia. Jest polecany także do pielęgnacji włosów i paznokci.

Liście, pędy i nasiona pachnotki są wykorzystywane także w tradycyjnej medycynie. Mają m.in. działanie przeciwbakteryjne, przeciwgorączkowe, rozkurczowe. Pomagają przy problemach żołądkowo-trawiennych, ale także przy przeziębieniach. Nasiona są uważane są za lecznicze przy zatruciach pokarmowych i reakcjach alergicznych, w szczególności na owoce morza. Sok wyciśnięty z pędów i liści pachnotki stosuje się także zewnętrznie – na skaleczenia i podrażnienia skóry.